Slot van beschouwingen over leiderschap vanuit de analyse van politiek filosoof Michael Sandel* over de gevolgen van het meritocratisch denken op de verhoudingen en dynamieken in de samenleving. Hij ontmasktert het ‘iedereen gelijke kansen’ als een van de grondoorzaken van onheil zoals de toenemende ongelijkheid en uitputting van mens en natuur. Doordat leiderschap zich bezig houdt met het goede, is uit zijn analyse een belangrijke les voor leiders te trekken.
De grote onthulling
De vraag ‘wat nu?’ is de essentiële vraag in de transitie die we meemaken: hoe verhouden we ons tot wat er aan het gebeuren is. Het is de vraag waarover filosofe Lisa Doeland reflecteert in het fijne boekje ‘Apocalypsofie’. Ze legt onder meer uit dat het woord ‘apocalyps’ niet een plotse gebeurtenis is. Het Griekse ‘apokaluptein’ betekent ‘onthullen’, ‘openbaren’. In die zin is 'transitie' een eufemistisch woord voor apocalyps. Niet de apocalyps van een virus dat ons decimeert, de asteroïde die inslaat, de plotse ijstijd, maar een langzaam uiteenrafelen van de wereld zoals we die met zijn allen aan het maken waren. We zijn niet aan het strijden om ons te redden van de ondergang, om onder drempelwaarden van vernietiging te blijven. Neen. Veel is vernietigd. Het uitsterven neemt toe. We beleven volop onheil. Vraag het aan ieder die in de frontlinie van de samenleving werkt. Van de kinderopvangster over de leerkracht tot de brandweerman.
En het onheil zal zich verder voltrekken. Hetzelfde legt transitiespecialist Jan Rotmans uit in 'Omarm de chaos'. Hoe we ons als mens gedragen hebben de voorbije honderden jaren zorgt er onomkeerbaar voor dat de valse hemel verder zal imploderen, de chaos zal toenemen. De ironie of ons geluk als mens is dat we juist in de confrontatie met ziekte, afwijziging, armoede, mislukking onze menselijkheid en de ethiek van de deugd herontdekken. We zijn morele wezens en naarmate onze valse hemel barsten toont, de apocalyps die reeds bezig is, een hel, keren we vanzelf naar het goede terug. Zoals oorlogsjournalist Hans Jaap Melissen in zijn boek ‘Van oorlog ga je houden’ beschrijft hoe in situaties op leven en dood terug helder wordt wat echt belangrijk is: vertrouwen, vriendschap, gemeenschap. Waarde beginnen hechten aan andere dingen en zo van de hoofdweg van ‘meer, meer, meer’ afgeraakt zijn.
Ik associeer het ook met wat er op grote schaal gebeurt. De krioelende wereld van sociale ondernemers, makers, commons, eco-villages, work away projecten, ook van allerlei experimenten in de publieke sector… Maar ook het quiet quitting: hoe veel mensen zonder veel woorden kleine keuzes maken tegen het maximaliseren van succes en met meer gemeenschapszin in het leven willen staan. Eenmaal van die hoofdweg af merk je het overal. Onwennig de ethiek van de deugd terug laten primeren op de ethiek van de rechtvaardigheid. Niet alles komt goed. Veel is gewoon goed. Het is de aanvaarding en erkening van ‘wat is’, dat ons op het spoor zet van het antwoord ‘wat nu?’.
Leiderschap heeft zich te situeren in de grote onthulling, kleur te bekennen. Dat kan op veel manieren. Diegenen die in grote systemen of instituten werken kunnen ofwel zorg dragen voor wat wel nog mogelijk is, zonder veel illusies, en het technocratische en meritocratische temperen. Ofwel, als ze nog reële macht hebben kunnen ze een plek creëren waarin het ethisch goede kan ontstaan: laten gebeuren wat juist is. Het zijn intrapreneurs van de transitie. Scholen hebben bij voorbeeld die autonomie nog. Diegenen die zich loskoppelen van de grote systemen en instituten kunnen hun leiderschap opnemen als pionier, zij die 'from scratch' het anders doen. En tenslotte heb je diegenen die al wat losstaan van de grote systemen en instituten die wel de middelen hebben om de pioniers te begeleiden, aan middelen te helpen.
In ieder geval, zo leert Margareth Wheatley, auteur van dit model van maatschappelijke verandering, ooit boegbeeld van de ‘new science of leadership’ en activist in hart en nieren ons vandaag: leiders kunnen vandaag enkel nog ontwikkelaars en behoeders zijn van ‘islands of sanity’. Het zijn leiders die niet meer doen wat het niet-goede veroorzaakt heeft, het pad van ‘het goede’ terug meer opzoeken zo helpen om een ander einde van de wereld te maken, eentje waarin meer ‘leefbaarheid’ is dan als we volharden in de meritocratische boosheid.
Lectuur
* Buyng-Chul, H. (2015) The burnout society. Stanford: Stanford University Press.
* Doeland, L. (2023). Apocalypsofie. Over recycling, groene groei en andere gevaarlijke fantasieën. Utrecht: Ten Have.
* Melissen, H.J. (2023). Van oorlog ga je houden. Amsterdam: De Geus
* Rotmans, J. (2021). Omarm de chaos. Amsterdam: De Geus.
* Sandel, M. (2020). De tirannie van verdienste. Utrecht: Ten Have.
* Wheatley, M. - two loops model https://www.youtube.com/watch?v=LQWKmtx8L2s.